Становление шляхты и ее правовое положение в XVI- XVIII вв. Станаўленне шляхты і яе прававое становішча ў XVI-XVIIIстст.

Собственно. Из старой научной работы.
Кусочек исследования на тему «аналіз сацыяльна-палітычнага развіцця шляхецкага інстытута Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай на працягу пачатку XVI– другой палове XVIII ст.»

1.1. Станаўленне шляхты і яе прававое становішча ў XVI-XVIIIстст.

Слова «шляхта»паходзіць ад нямецкага shlaht, што азначае «бітва». Дакладна яго можна перакласці як ваяры, людзі бою [20, с.54]. 3 нямецкае мовы слова «шляхта» трапіла ў польскую, пасля ў беларускую, дзе яно паступова атаясамілася з паноўным маёмным станам. У сучаснай гістарычнай навуцы тэрмін «шляхта » выкарыстоўваецца дзеля азначэння асобнага дваранскага стану ў Вялікім княстве Літоўсктм і Рэчы Паспалітай.

Шляхта ВКЛ прайшла доўгі шлях ад пачатковага перыяду яе сацыяльнага адасаблення да пераўтварэння ў маёмасны стан. У эпоху Кіеўскай Русі на вяршыні ерархічнай лесвіц стаялі князі, «вялікія», «старэйшыя», ніжэй знаходзіліся князі малодшыя, служэбныя, удзельныя. У XIII ст. у дакументах нярэдка згадваюцца княскія дружыннікі—«баляры, баяры», а ў ХІV-ХV стст. з'яўляюцца «дваране» (прыдворныя службовыя людзі), «зямяне» («зямляне») і іншыя катэгорыі ваеннаслужылага насельніцтва. Сацыяльныя межы паміж імі не заўсёды былі выразныя, а рэальнае становішча вызначалася сацыялыіа-эканамічнымі, васальна-службовымі і інш. фактарамі. Усе гэтыя катэгорыі да канца XIV- пачатку XV ст. яшчэ не мелі юрыдычна акрэсленага дзяржаўна-прававога статусу [24, с.11]. Аднак працэс эвалюцыі сацыяльных дачыненняў і збліжэнне з Польшчай у канцы ХІV-пачатку XVст., абумоўленыя актуальнымі ўнутры- і знешнепалітычнымі інтарэсамі, паскорылі фармаванне шляхецкага стану ВКЛ. Прычым на пачатку XVI ст. працэс фарміравання адзінага класа-саслоўя феадалаў–шляхты ужо быў амаль завершаны. Нешматлікая па сваёй колькасці (з сяр. XVI па др. пал. XVIII стст. яе колькасць вагалася ў межах ад 8-да 10 % ад агульнай колькасці усяго насельніцтва), яна здолела падпарадкаваць сабе ўсе сферы грамадска-палітычнага жыцця ў РП і ВКЛ, адыгрываючы вядучую ролю ва ўсіх унутрыпалітычных працэсах.

Можна сказаць, што ў працэсе станаўлення інстытута шляхецтва на тэрыторыі ВКЛ назіраюцца некалькі этапаў. Першы этап: XIII– канец XIV ст., перыяд непасрэднага фарміравання адзінага класа-саслоўя феадалаў–шляхты. Другі этап– пачатак XVI– першая палова XVII ст. Перыяд актыўнага юрыдычнага замацавання феадальнай уласнасці на зямлю і сялян, а таксама канчатковага ўсталявання на тэрыторыі ВКЛ інстытута шляхецтва і яго прававое замацаванне. І трэці этап– з другой паловы XVIIст.– па другую палову XVIII ст. Перыяд шяхецкай анархіі, якая з’явілася адной з асноўных прычын палітычнага крызісу ў РП, а потым і пазбаўлення краінай сваёй дзяржаўнасці з далейшым падзелам яе зямель сярод больш моцных суседзяў.

Юрыдычна працэс афармлення шляхецтва як класа быў распачаты яшчэ ў канцы XIV ст. ( прывілей Ягайлы ад 1387 г.). Аднак сістэматычнае прававое замацаванне шляхецтва, як феадальнага класа распачалося толькі ў пачатку XV ст. ( пачынаючы з Гарадзельскай вуніі 1413 г.). Напачатку ўласна літоўскія феадалы, што прынялі каталіцтва, атрымалі розныя прывілеі: права займаць важныя земскія пасады і ўрады (пачынаючы з пасадаў віленскага і троцкага ваяводаў і кашталянаў), удзельнічаць у дзейнасці соймаў, вялікакняскай рады падчас аб-меркавання дзяржаўных справаў, карыстацца і часам распараджацца вялікакняскімі маёнткамі. Аднак у выніку вострай унутрыпалітычнай барацьбы і феадальнай вайны пачатку 1430-х гг. шляхецкі статус быў пашыраны і на праваслаўныя маёмныя станы ВКЛ (прывілеі 1434 і 1447 гг.) [20, с.54].

Пачынаючы з XVI ст. вяілкакняжяцкія прывілеі набываюць усё больш асабісты характар. Як прыклад можна прывесці “Даравальны прывілей караля Сігізмунда І князю Чартарыйскаму на пажыццёвае валоданне Прапойскай і Чачэрскай валасцямі ад 1518г., снежня 29” [2, с.135]. Не менш цікавым з’яўляецца і той момант, што ў 50-я гг. XVI ст. пашыраецца выдача вялікакняжацкіх прывілеяў на ўмове нясення феадаламі вайсковай службы на карысць дзяржавы. У асноўным, гэта былі прывілеі і лісты, якія або пацвярджалі старыя правы і дадавалі да іх новыя, або надавалі новыя землі на ўмовах і за нясенне вайсковай службы (Напрыклад, прывілеі Жыгімонта Аўгуста ад 1555.02.15, 1554.06.01/ 1555.03. і інш., у якіх надаваў шэрау гаспадароў у поўную уласнасць некаторыя землі, але на ўмове выканання першымі вайсковай службы) [13, с.53, 54, 57, 63...]. Прыкладна ў гэты ж час пашыраюцца прывілеі шляхце на пабудову ў сваіх уладаннях гасціннага двара ці карчмы з правам збірання сабе ўсіх падаткаў, што з’яўлялася крыніцай велізарных дыходаў.

 З сярэдзіны XVI ст. адбываецца працэс паступовай кансалідацыі маёмных станаў ВКЛ. Статуты 1529, 1566 і 1588 гг. у асноўным завяршылі гэты працэс. Так, калі «Ухвала» 1528 г. вылучала «з стороны обороны земское» (попіс войска) настутыя катэгорыі: паны-рада, княжаты, паняты, ураднікі, дваране гаспадарскія, «некаторая шляхта значнейшая» і інш., хаця асноўная чрстка названая «баяры і шляхцічы», якія разглядаліся як адназначныя паводле свайго сацыяльнага статусу, то Статут 1588 г. тэрмінам «шляхта» ахоплівае ўсе асноўныя катэгорыі маёмных станаў. «Теж уставуем, нж княжата ы панове рада наша, к шляхта, ы теж кожный з рыцерства нашого, которые шляхту нашу у себе служебшкамы ховают, не мают ых самы о почтывость судшті, кромя нас...»[24, с.10].

Заканадаўчымі крыніцамі для распарцоўкі Статута 1588г. паслужылі Судзебнік 1468г., Статуты ВКЛ 1529 і 1566 гг., а таксама сеймавыя пастановы, вялікакняжацкія прывілеі, пастановы павятовых сеймікаў. Цікавым момантам з’яўляецца тое, што да канца 1584 г. праца над Статутам была закончана, але паколькі новы кодэкс ігнараваў акт Люблінскай уніі 1569 г., польскія феадалы не згаджаліся, каб Статут быў зацверджаны на агульным сейме Рэчы Паспалітай. І толькі каб захаваць вялікакняжацкі трон, Жыгімонт ІІІ зацвердзіў Статут прывілеем ад 28. 01. 1588 г.[24, с.28].

Статут 1588г. канчаткова замацоўваў феадальны грамадскі лад, наяўнасць 2-х асноўных класаў: феадалаў і феадальна залежных сялян. Феадалы, якія складалі невялікую частку насельніцтва, займалі пануючае становічша ў дзяржаве. Да пануючага класа, акрамя свецкіх, належалі і царкоўныя феадалы– вярхі каталіцкага і праваслаўнага духавенства. Ва ўласнасці якіх знаходзіліся цэлыя раёны, насельніцтва якіх фактычна было выключана з агульнадзяржаўнай юрысдыкцыі і падпарадкоўвалася законам царкоўных ўлад.

Тым не менш, у эканамічных і прававых адносінах клас феадалаў не ўяўляў сабой адзінага цэлага. Ён падзяляўся на шэраг груповак ў залежнасці ад колькасці феадальна залежных людзей, памера землеўладанняў, займаемай у дзяржаўным апараце пасадзе, сваяцкіх сувязей і інш.

Асабліва у Статуце вылучаюцца князі, паны радныя і паны харунжыя, якія мелі права судзіць не толькі простых людзей, але і залежную ад іх шляхту, даваць ім у часовае карыстанне землі, маёнткі, а таксама адбіраць гэтыя маёнткі, нягледзячы на даўнасць валодання імі (разд. 3, атр. 30) [24, с.29]. Панамі раднымі называліся буйныя феадалы, якія ўваходзілі ў раду (савет), у кампітэнцыі якой знаходзіліся ўсе важнейшыя дзяржаўныя справы. Да паноў харунжых адносіліся тыя феадалы, якія пад час ваенных аглядаў апалчэння з’яўляліся там са сваімі ўласнымі палкамі. Часцей за ўсё панамі раднымі і панамі харунжымі з’яўляліся прадстаўнікі адных і тыхжа радоў. У гэтую групоўку феадалаў звычайна уваходзілі прадстаўнікі найбольш багатых, знакамітых і ўплывовых магнацкіх “фамілій”, валодаўшыя цэлымі паветамі, княствамі альбо намесніцтвамі. Напрыклад, князі Алелькавічы валодалі Слуцкім княствам, Радзівілы– Нясвіжскім паветам і шматлікімі землямі па ўсёй Беларусі і Літве, Сапегі– Ружанамі, Лепелем...[28, с.14].

Да менш знатных феадалаў адносіліся ўласінкі невялікіх і сярэдніх маёнткаў, якія валодалі “добрай аседласцю” і мелі ўласныя землеўладанні і залежных сялян.

Прамежкавым слоем паміж феадаламі і сялянамі была малазямельная і беззямельная шляхта, якая па маёмасным становішчы змыкалась з сялянамі, але карысталася роўныім з феадаламі асабістымі правамі. Фактычна абылося юрыдычнае ўраўнанне простае шляхты з тытулаванымі родамі. Нават князі Радзівілы мусілі звяртацца ў сваіх соймаеых прамовах да прысутнай шляхты — Пане Браце. Утыя ж часы нарадзілася выслоўе: «Шляхціц на загродзе роўны ваяводзе» [20, с.55].

Сама шляхта, у залежнасці ад свайго прававога і матэрыяльнага становішча, у сваю чаргу падзялялася на дзве часткі: феадалаў і ваенна-служылых людзей, не меўшых залежных сялян. Усе феадалы ўваходзілі ў саслоўе шляхты і называліся, у залежнасці ад таго, да якой групоўкі яны належалі, князямі, панамі, баярамі-шляхтай ці шляхтай “добра аселай”. Яны звычайна мелі ўласныя гербы, ці надзяляліся імі, атрымаўшы шляхецтва ад караля. Да ваенна-служылых людзей адносіліся: шляхта, якая не мела феадальна залежных сялян, але валодала невялікімі надзеламі зямлі на правах уласнасці і апрацоўвала іх уласнай працай (засцянковая шляхта, панцырныя баяры); беззямельная і служылая шляхта, якая жыла за кошт службы у буйных магнатаў альбо арэнды ў іх невялікіх надзелаў зямлі, якія яна апрацоўвала ўласнай працай.

 Так, згодна з рашэннямі сеймаў 1528 і 1529 гг., адзін узброены коннік павінен быў выстаўляцца з васьмі сялянскіх “службаў”, г. зн. прыкладна з дзвюх сялянскіх гаспадарак (дымоў). Калі шляхціц меў менш васьмі службаў або наогул не меў сялян, то ён быў абавязаны з’явіцца ў войска асабіста. Як прыклад можна прывесці даныя з “Переписи ополчения Вел. кн. Лит., созванного Гродненским сеймом от 10 мая 1567 г.”, якія відавочна паказваюць велізарную мяжу ў маёмасным плане, што ляжала паміж рознымі прадстаўнікамі аднаго саслоўя. У той час, калі буйныя феадалы маглі выставіць у войска цэлыя конныя атрады, прадстаўнікі мелкай шляхты часам не мелі нават добрага ўзбраення (гл. Дадатак 1).

На падставе даных перапісаў (попісаў) войска ВКЛ 1528, 1565 і 1567 гг. аб колькасці конных воінаў, якіх выставілі шляхціцы– васалы вялікага князя, іх можна падзяліць па велічыні зямельных уладанняў на пяць асноўных сацыяльных катэгорый феадалаў: драбнейшыя (1 конь), дробныя (2– 10 коней), сярэднія (11– 50 коней), буйныя (60– 100 коней), буйнейшыя ( магнаты, больш за 100 коней). Абсалютная большасць шляхціцаў– васалаў вялікага князя з’яўлялася драбнейшымі феадаламі. У 1528 г. яны складалі 81% усіх (2562) феадалаў, якія з’явіліся на перапіс з беларускіх паветаў, або 20,4% усіх (10178) феадалаў ВКЛ, і выстаўлялі 53,6% усіх (3873) коней з беларускіх паветаў, або 10,5% усіх (19817) коней ВКЛ [15, с.143].

Пры вялікай беднасці некалькі шляхціцаў звычайна рыхтавалі ў войска аднаго каня супольна. Згодна таму ж рашэнню сейма 1567 г. адзін конны воін павінен быў выстаўляцца з дзесяці службаў або дваццаці дымоў. Такім чынам, колькасць коней, якіх выстаўляў шляхціц у войска, дае прыблізнае ўяўленне аб велічыні яго земельных уладанняў у сялянскіх службах і дымах.

 Тым не менш, для прызнання асобы шляхціцам першапачаткова не патрабавалася наяўнасці якіх-небудзь фармальных умоў, дзеля гэтага дастаткова было несці вайсковую павіннасць у войску вялікага князя ці іншага буйнога феадала.

Пераход простага свабоднага чалавека ў шляхецкае саслоўе мог ажыцяўляцца рознымі шляхамі. Часцей за ўсё вялікі князь ці іншы магнат пераводзіў залежнага ад сябе чалавека з сялянскай павіннасці на ваенна-служылую. Так, у грамаце, выдадзенай ад імя вялікай княгіні Боны ў 1526 г. пінскаму селяніну Лук’яну Палюховічу Дзімітрыевічу і яго братам, сказана: “На его чоломбитье то есмо вчынили и службы тяглое их есмо вызволили и казали есмо им нам службою военною, часу войны, з их отчизны поспол з иншыми бояры нашыми Пинскими, межы которых их на боярство поличаем, як на то служыть; а службы тяглое им не знати, а ни поплатов платити” [19, с.285– 286].

Тытул шляхціца мог быць пажаваланы вялікім князем незалежна ад наяўнасці памесця і нясення вайсковай службы. Гэта часцей за ўсё рабілася ў дачыненні да асоб, якія служылі непасрэдна князям і мелі вялікія паслугі на карысць дзяржавы. У выпадку ўзнікнення сумненняў ці спрэчкі аб прыналежнасці да шляхецкага саслоўя зацікаўленая асоба магла даказываць сваё шляхецтва ў судовым парадку. У такім выпадку асноўнымі доказамі маглі быць паказанні сваякоў-шляхціцаў ці суседзей-шляхціцаў, а таксама граматы і рашэнні судоў. Гэта дазваляла ваяводам, старастам, дзяржаўцам і іх намеснікам, а таксама суддзям земскій судоў прызнаваць шляхціцамі асоб, прыналежнасць якіх да шляхецкага саслоўя была сумніцельнай. Габрэй ці габрэйка, якія пераходзілі ў хрысціянства, аўтаматычна прызнаваліся шляхціцамі разам са сваімі нашчадкамі. Простая жанчына, якая выходзіла замуж за шялхціца, адразу набывала статус шляхцянкі, а іх дзеці лічыліся шляхціцамі. Але мужчына-нешляхціц, ажаніўшыся на шляхцянке, шляхціцам аўтаматычна не станавіўся, як і іх дзеці. Страта шляхецкага звання магла адбывацца па судоваму рашэнню ў сувязі са здзейсненным злачынствам, пры выгнанні з дзяржавы (баніцыя), а таксама в выніку прафесійнага заняцця гандлем ці рамяством. У апошніх выпадках шляхецтва узнаўлялася аўтаматычна пасля таго, як асоба кідала гэтыя заняткі.[24, с.36]

Але такая магчымасць пераходу простых людзей у саслоўе шляхты была ў значнай ступені обмежавана ў другой палове XVI ст. арт. 26 разд. ІІІ Статута 1588 г., згодна якому простыя людзі не мелі права набываць шляхецкія маёнткі і тым самым самавольна надаваць сабе імя шляхты.

Прававое становішча ўсяго саслоўя шляхты рэзка адрознівалася ад прававога становішча простага сялянства. Усе шляхціцы маглі валодаць змлёй у неабмежаваных памерах на правах сабістай уласнасці, былі вольны ад выплаты падаткаў і выконвання павіннасцей, акрамя абавязка нясення вайсковай службы ў час вайны і выплаты грашовых сродкаў на ваенныя патрэбы, якія збіраліся па рашэнню сейма, мелі права безпошлінна вывозіць за мяжу прадукты са сваіх фальваркаў, свабодна выязджаць за межы краіны. У заканадаўчых актах абвяшчаліся недатыкальнасць асобы і маёмасці шляхціца. Яны заставаліся вольнымі людзьмі незалежна ад таго, кольік часу знаходзіліся на службе ў таго ці іншага магната ці жылі на арэндаванай у яго зямлі. Яны мелі права пакідаць службу ў аднаго магната пераходзіць да другога. Толькі шляхта мела права займаць дзяржаўныя пасады і ўдзельнічаць ў паседжаннях сейма.

Тым не менш, фактычнае і прававое становішча дробнай шляхты, і асабліва беззямельнай было значна больш абмежавана ў параўнанні з шляхтай сярэдняй і асабліва мгнатамі. Яна не магла займаць выбарных пасад, на яе не пашыралася правіла аб недапушчальнасці турэмнага зняволення без суда, а сам суд над мелкім шляхціцам мог ажыцяўляць не выбарныя суды, а магнаты. Служачы ў пана дробны шляхціц не меў права без згоды свайго гаспадара пакідаць у яго службу. У выпадку самавольнага зыхода ён наказваўся па закону арыштам на трое сутак, а фактычна пан мог расправіцца з мі па свайму разуменню. Калі ж шляхціц за службу атрымаў ад магната памесце, а затым перайшоў без ведама і волі свайго пана на службу іншага гаспадара, то ён належаў да арышта ў турму на чвэрць года. Маёмаснае становішча малазямельнай і беззямельнай шляхты было горш за становішча некаторых катэгорый сялянства, а сваімі прывілеямі яна фактычна не магла карыстацца. Некаторыя малазямельныя і беззямельныя шляхціцы-аднадворцы былі абавязааны выконваць нават такія сялянскія павіннасці, як нясенне вартаўнічай службы ў замках, касіць сена дзеля вялікакняскіх сядзіб і г.д. У 1551 г. дробная шляхта звярталася з прашэннем да вялікага князя і рады аб вызваленні яе ад гэтых павіннасцяў, на што атрымала такі адказ: “… хто перед тым сено кошивал, замков и Москвы стерегивал, и подводы даивал, тот тое и теперь и на потом полнити повинен, а хто перед тым не был на то повинен, тот и теперь от того волен” [28, с.18].

Падобныя прыклады такога ганбавання дробнай шляхты можна сустрэць і ва “Успамінах” Яна Цадроўскага, служылага шляхціца Багуслава Радзівіла, якія датуюцца 50- 80 гг. XVII ст.: “У 1656 годзе, не памятаю якога дня, накіравала мяне супраць маёй волі Мінскае ваяводства з чалабітнаю да маскоўскага цара. Патрабаваннямі гэтай чалабітнай было… каб ваявода не прымушаў нас, шляхту, будаваць і сыпаць замак у Мінску” [17, с.128].

Тым не менш, нягледзячы на маёмаснае становішча, дробная шляхта, як і шляхта буйная, мела прывілей “недатыкальнасці жылля”, яе землі вызваляліся ад падаткаў, а тавары ад мыту. Толькі шляхта магла займаць дзяржаўныя пасады, а таксама гнаць і прадаваць гарэлку.

Пачынаючы з другой паловы XVI ст. у самім шляхецкім асяроддзі пачынаюць назірацца даволі значныя змены ў ролі шляхты ў працэсе кіравання дзяржавай. Калі на пачатку XVI ст. на сеймах найбольшую актыўнасць праяўляла сярэдняя шляхта, то, пачынаючы з канца XVI ст. пачынаецца працэс узмацнення магнатэрыі, што было звязана з развіццём буйных латыфундый, якія сталі пераважаць у аграрнай структуры Беларусі з XVII ст. Магнаты выдзяляліся з агульнага кола шляхты тым, што яны не толькі мелі правы, але і фактына імі карысталіся. Акрамя таго, іх юрыдычныя правы былі значна шырэй, чым правы простай, і асабліва малазямельнай і беззямельнай, шляхты. Яны займалі ўсе вядучыя пасады ў дзяржаве, засядалі ў радзе і сейме, кіравалі знешняй і ўнутранай палітыкай, ажыцяўлялі судовыя працэсы і інш.

Разам з аслабленнем цэнтральнай улады ў друогй палове XVII ст. узмацнялася магутнасць буйнейшых зямельных магнатаў. Для пашырэння сваіх уладанняў яны не грэбавалі нічым: заманьвалі да сябе сялян суседніх уладальнікаў, а то і сілай забіралі іх у свае вотчыны, дамагаліся праз суд далучэння да сваіх маёнткаў зямель менш уплывовага ўладальніка. Дзе не мог дапамагчы суд, вельмі часта справу вырашала сіла. Немалую ролю ў пашырэнні магнацкіх уладанняў адыгрывалі выгадныя шлюбы. Да таго ж, магнаты вельмі часта давалі грашовыя пазыкі ураду Рэчы Паспалітай на вядзенне войнаў. Не маючы сродкаў для пакрыцця займаў, урад быў вымушаны раздаваць рэшткі дзяржаўных зямель.

У выніку гэтых працэсаў на Беларусі ўтварыліся вялізныя латыфундыі магнатаў Радзівілаў, Сапегаў, Вішнявецкіх, Пацаў, Агінскіх, Чартарыйскіх, Тышкевічаў і іншых. Значна ўзмацніліся кантрасты ў размеркаванні зямельных уладанняў сярод пануючага класа. У той час, калі ў дробнапамесных шляхціцаў было толькі па некалькі прыгонных, у сярэднепамесных– па 1-2 вёскі, магнаты мелі велізарныя вотчыны, дзе жылі тысячы сялян. Так, ва ўладаннях дачкі Багуслава Радзівіла толькі на тэрыторыі Беларусі было 70 тыс. сялян і мяшчан. Казімір Ян Сапега, вялікі гетман ВКЛ, у 1690г. валодаў 18563 “дымамі”. Чартарыйскія ў сярэдзіне XVIII ст. валодалі насельніцтвам амаль у 25 тыс. чалавек мужчынскага полу.

Пачынаючы з другой паловы XVII ст.на тэрыторыі Рэчы Паспалітай ўсталёўваецца перыяд так званай “ шляхецкай вольніцы”, калі рэальная ўлада ў краіне належала не каралю, а магнацтву і шляхце.

Асноўным падмуркам “залатых шляхецкіх вольнасцяў”, а фактычна шляхецка самаўладдзя і анархіі служыў прынцып “liberum veto”. Згодна з якім, кожны дэпутат сойма мог аднаасобна заблакіраваць прыняцце любой пастановы ці нават увогуле сарваць сойм (такім спосабам пачынаючы з 1652 і да 1764г. былі сарваны 42 соймы з 55). Выкарыстанне магнатамі праз падуладнае шляхецтва права “ліберум вета” вяло да фактычнага паралічу дзяржаўнага кіравання і давала магчымасць магнацтву праводзіць на соймах толькі выгадныя для сябе пастановы. Акрамя таго, гэты прынцып гарантаваў нязменнасць дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай, што, безумоўна, было на карысць шляхце, якая апасаючыся за свае правы варожа ставілася да любых рэформ, што выдатна адлюстравана ў палажэннях канстытуцыі 1669 г.: “… ніякая навіна ў Рэчы Паспалітай ня можа быць дапушчана дзеля пагрозы разлажэньня і влікіх рэвалюцыяў”.[18, с.80] Прычым гэтае права захоўваецца аж да сярэдзіны XVIII ст. Як прыклад, можна прывесці вытрмку з наказа Гарадзельскага павятовага сейміка паслам на Варшаўскі сейм аб прытрымцы ўсталяванага парадку паседжанней сейма і захаванні парва “liberum veto” ад 24 жніўня 1744г.: “Депутаты обязуются также хранить право “liberum veto” вплоть до срыва сейма...”[3, с.198] Гэты прыклад яскрава паказвае, што шляхта і магнацтва імкнулася захаваць свае прывілеі любой цаной, нават нягледзячы на жахлівае становішча ў РП у той час.

Такі удзел шляхты ў сеймах, сейміках і трыбуналах дазваляў шляхціцам істотна ўплываць на знешнюю і унутраную палітыку краіны. Шляхта падпарадкоўвалася толькі тым законам, якія яна сама прымала. Практычна яна была незалежная ад караля, цэнтральнай улады. Па словах польскага гісторыка культуры Аляксандра Брукнера, шляхціца звязвалі з каралём толькі падымны падатак ды абавязак удзельнічаць у “паспалітых” воінах. Да таго ж, для дасягнення сваіх мэт і абароны сваіх правоў шляхта на чале з магнатамі мела права аб’ядноўвацца ў канфедэрацыі (узброеныя палітычныя саюзы), якія вельмі часта пераходзілі ў рокашы (мецяжы). Фактычна, у XVII і XVIII ст. магнатэрыя стала рашаючай сілай у краіне, яна фактычна кіравала дзяржавай, Прычым у сваіх бойках за першынство магнаты ўсё часцей звяртаюцца за падтырмкай да іншаземных дзяржаў.

Такім чынам, можна сказаць, што перыяд з XVI па другую палову XVIII ст. з’яўляецца часам росквіту і пэўнага заняпаду шляхецтва ў Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай. Што было звязана па-першае, з актыўным юрыдычна–прававым замацаваннем феадальнай уласнасці на зямлю і сялян, і, па-другое, з ростам феадальнай анархіі і самаўладдзя як выніка паслаблення ўлады каралеўскай.

«Анализ социально- политического развития дворянского института Великого княжества Литовского и Речи Посполитой на протяжении начала XVI- второй половине XVIII в. "

1.1. Становление шляхты и ее правовое положение в XVI- XVIII вв.

 

Слово « шляхта » происходит от немецкого shlaht, что означает « битва». Точно его можно перевести как воины, люди боя [ 20, с.54 ]. 3 немецкого языка слово « шляхта » попала в польскую, потом в белорусский, где оно постепенно атаясамилася с господствующим имущими состоянием. В современной исторической науке термин « шляхта » используется для определения отдельного дворянского состояния в Великом княжестве Литовсктм и Речи Посполитой.

Шляхта ВКЛ прошла долгий путь от начального периода ее социального обособления к преобразованию в имущественный состояние. В эпоху Киевской Руси на вершине иерархические лестниц стояли князья, «большие», «старшие», ниже находились князья меньшие, служебному, удельные. В XIII в. в документах нередко упоминаются княжеские дружинники — « баляры, бояре », а в XIV-XV вв. являются « дворяне » ( придворные должностные люди ), « земяне » (« земляне » ) и другие категории военнослужилых населения. Социальные границы между ними не всегда были четкие, а реальное положение определялось сацыялыиа -экономическими, вассальной — служебными и др.. факторами. Все эти категории до конца XIV — начала XV в. еще не имели юридически очерченного государственно -правового статуса [ 24, с.11 ]. Однако процесс эволюции социальных отношений и сближение с Польшей в конце XIV -начале XV в., Обусловленные актуальными внутри — и внешнеполитическими интересами, ускорили формирование шляхта ВКЛ. Причем в начале XVI в. процесс формирования единого класса — сословия феодалов — дворян уже был почти завершен. Немногочисленная по своей численности (с сер. XVI по др. пол. XVIII вв. Ее численность колебалась в пределах от 8 до 10% от общего числа всего населения), она сумела подчинить себе все сферы общественно -политической жизни в РП и ВКЛ, играя ведущую роль во всех внутриполитических процессах.

Можно сказать, что в процессе становления института шляхетства на территории ВКЛ наблюдаются несколько этапов. Первый этап: XIII- конец XIV в., Период непосредственного формирования единого класса — сословия феодалов — дворян. Второй этап — начало XVI- первая половина XVII в. Период активного юридического закрепления феодальной собственности на землю и крестьян, а также окончательного установления на территории ВКЛ института шляхетство и его правовое закрепление. И третий этап — со второй половины XVIIст. — По вторую половину XVIII в. Период шяхецкай анархии, которая явилась одной из основных причин политического кризиса в РП, а потом и лишения страной своей государственности с последующим разделением ее земель среди более сильных соседей.

Юридически процесс оформления мещанства как класса был начат еще в конце XIV в. ( Привилегия Ягайло от 1387 ). Однако систематическое правовое закрепление шляхетство, как феодального класса началось только в начале XV в. (Начиная с Городельской унии 1413 ). Начале собственно литовские феодалы, принявшие католичество, получили различные привилегии: право занимать важные земские должности и правительства ( начиная с должностей виленского и Троцкого воевод и комендантов ), участвовать в деятельности сеймов, великокняжеской совета во время об — мнения государственных дел, пользоваться и временем распоряжаться великокняжеского поместья. Однако в результате острой внутриполитической борьбы и феодальной войны начала 1430- х гг. дворянский статус был расширен и на православные имущими состояния ВКЛ ( привилегии 1434 и 1447. ) [ 20, с.54 ] .

Начиная с XVI в. вяилкакняжяцкия привилегии приобретают все более личный характер. Как пример можно привести " простительно привилегия короля Сигизмунда И князю Чарторыйскому на пожизненное владение Пропойской и Чечерской волостями от 1518г., Декабря 29" [ 2, с.135 ]. Не менее интересным является и тот момент, что в 50-е гг. XVI в. расширяется выдача великокняжеских привилегий на условии несения феодалами военной службы на благо государства. В основном, это были привилегии и письма, которые или подтверждали старые права и добавляли к ним новые, или придавали новые земли на условиях и за несение военной службы (например, привилегии Сигизмунда Августа от 1555.02.15, 1554.06.01 / 1555.03. И др. ., в которых придавал серой хозяев в полную собственность некоторые земли, но на условии соблюдения первыми военной службы) [ 13, с.53, 54, 57, 63 ...]. Примерно в это же время расширяются привилегии шляхте на построение в своих владениях гостеприимного двора или корчмы с правом взимания себе всех налогов, что являлось источником огромных дыходав .

 С середины XVI в. происходит процесс постепенной консолидации имущими состояний ВКЛ. Уставы 1529, 1566 и 1588. в основном завершили этот процесс. Так, если « Одобрение » 1528 выдвигала « из стороны Обороны земский » ( переписи войска ) настутыя категории: паны -рада, княжат, понятых, урядник, дворяне хозяйские, « некоторая знать более значительна » и др.., Хотя основная чрстка названа « бояре и шляхтичи », которые рассматривались как однозначные по своему социальному статусу, то Устав 1588 термином« знать » охватывает все основные категории имущими состояний. « Теж уставуем, нж княжат ы панове рада наша, к знать, й теж Образы великанов романа Франсуа с рыцерства нашого, КОТОРЫЕ знать нашу в себе служебшкамы ховают, а не мают ых самый о почтывость судшти, кроме нас… » [ 24, с.10] .

Законодательными источниками для распарцовки Статута 1588. послужили Судебник 1468г., Статуты ВКЛ 1529 и 1566 гг., а также сеймовые постановления, великокняжеские привилегии, постановления уездных сеймиков. Интересным моментом является то, что к концу 1584 работа над Уставом была закончена, но поскольку новый кодекс игнорировал акт Люблинской унии 1569 г., польские феодалы не соглашались, чтобы Устав был утвержден на общем сейме Речи Посполитой. И только чтобы сохранить великокняжеский трон, Сигизмунд III утвердил Устав привилегией от двадцать восьмого 01. 1588 [ 24, с.28 ] .

Устав 1588. окончательно закреплял феодальный общественный строй, наличие 2- х основных классов: феодалов и феодально зависимых крестьян. Феодалы, которые составляли небольшую часть населения, занимали главенствующее положение в государстве. К господствующего класса, кроме светских, принадлежали и церковные феодалы — верхушка католического и православного духовенства. В собственности которых находились целые районы, население которых фактически было исключено из общегосударственной юрисдикции и подчинялась законам церковных властей .

Тем не менее, в экономических и правовых отношениях класс феодалов не представлял собой единого целого. Он разделялся на ряд группировок в зависимости от количества феодально зависимых людей, размера землевладений, занимаемой в государственном аппарате должности, родственных связей и др. .

Особенно в Уставе выделяются князья, паны рада и господа Хорунжий, которые имели право судить не только простых людей, но и зависимую от них знать, давать им во временное пользование земли, имения, а также изымать эти имения, несмотря на давность владения ими ( разд . 3, отр. 30) [ 24, с.29 ]. Панами-радой назывались крупные феодалы, которые входили в совет (совет ), в кампитэнцыи которой находились все важнейшие государственные дела. К господам хорунжего относились те феодалы, которые во время военных смотров ополчения появлялись там со своими собственными палками. Чаще всего панами-радой и панами хорунжего являлись представители одних и тыхжа рядов. В эту группировку феодалов обычно входили представители наиболее богатых, знаменитых и влиятельных магнатских " фамилий ", обладавших целыми уездами, княжествами или наместничества. Например, князья Олельковичи владели Слуцком княжеством, Радзивиллы — Несвижском уездом и многими землями по всей Беларуси и Литве, Сапеги — Ружанами, Лепелем… [ 28, с.14 ] .

До менее знатных феодалов относились власинки небольших и средних поместий, которые обладали «хорошей оседлость» и имели собственные землевладении и зависимых крестьян.

Промежуточным слоем между феодалами и крестьянами была малоземельная и безземельная знать, которая по имущественном положении змыкалась с крестьянами, но пользовалась ровныим с феодалами личными правами. Фактически прошедшем юридическое вравнанне простое шляхты с титулованными родами. Даже князья Радзивиллы были вынуждены обращаться в своих соймаеых речах к присутствующей знати — Пане Брате. Утыя же времена родилась изречение: « Шляхтич на загродзе равен воеводе » [ 20, с.55 ] .

Шляхта, в зависимости от своего правового и материального положения, в свою очередь делилась на две части: феодалов и военно- служилых людей, а не имевших зависимых крестьян. Все феодалы входили в сословие шляхты и назывались, в зависимости от того, к какой группировке они принадлежали, князьями, панами, боярами — шляхтой или шляхтой " хорошо осевшей ". Они обычно имели собственные гербы, или наделялись ими, получив шляхетство от короля. К военно- служилых людей относились: шляхта, которая не имела феодально зависимых крестьян, но обладала небольшими наделами земли на правах собственности и обрабатывала их собственной работой ( застенковая знать, панцирные бояре ); безземельная и служилой знати, которая жила за счет службы в крупных магнатов или аренды в них небольших наделов земли, которые она обрабатывала собственным трудом .

 Так, согласно решениям сеймов 1528 и 1529., Один вооруженный всадник должен был выставляться из восьми крестьянских " служб", т.е.. примерно с двух крестьянских хозяйств ( дымов ). Если шляхтич не менее восьми служб или вообще не имел крестьян, то он был обязан явиться в армию лично. Как пример можно привести данные из " Переписи ополчения Вел. кн. Лит., Созванного Гродненским Сейма от 10 мая 1567 г. », которые явно показывают огромную границу в имущественном плане, что лежала между различными представителями одного сословия. В то время, когда крупные феодалы могли выставить в армию целые конные отряды, представители мелкой шляхты время не имели даже хорошего вооружения (см. Приложение 1) .

На основании данных переписей ( подписей ) войска ВКЛ 1528, 1565 и 1567. о количестве конных воинов, которых выставили шляхтичи — вассалы великого князя, их можно разделить по величине земельных владений на пять основных социальных категорий феодалов: мелкие (1 конь ), мелкие ( 2 — 10 лошадей), средние (11 — 50 лошадей), крупные (60 — 100 лошадей), крупные ( магнаты, более 100 лошадей). Абсолютное большинство дворян — вассалов великого князя являлось мелкими феодалами. В 1528 г. они составляли 81 % всех ( 2562 ) феодалов, появившихся на перепись из белорусских уездов, или 20,4 % всех ( 10178 ) феодалов ВКЛ, и выставляли 53,6 % всех ( 3873 ) лошадей из белорусских уездов , или 10,5 % всех ( 19817 ) лошадей ВКЛ [ 15, с.143 ] .

При большой бедности несколько шляхтичей обычно готовили в армии одного коня сообща. Согласно тому же решению сейма 1567 один конный воин должен был выставляться из десяти служб или двадцати дымов. Таким образом, количество лошадей, которых выставлял шляхтич в армию, дает приблизительное представление о величине его земельных владений в крестьянских службах и дымах .

 Тем не менее, для признания лица шляхтичем изначально не требовалось наличия каких-либо формальных условий, для этого достаточно было нести воинскую повинность в армии великого князя или иного крупного феодала.

Переход простого свободного человека в шляхетское сословие мог осуществляться различными путями. Чаще всего великий князь или другой магнат переводил зависимого от себя человека с крестьянской повинности в военно- служилого. Так, в грамоте, выданной от имени великой княгини Боны в 1526 пинскому крестьянину Лукьяна Полюхович Дмитриевича и его братом, сказано: «На его чоломбитье то есмо вчынили и службы тяглом их есмо вызволили и казали есмо им нам Службы военной, времени войны, с их Отчизна поспол с иншыми быояры нашыми Пинскими, границы котором их на боярство поличаем, как на то служыть; а службы тяглом им НЕ знати, а ни поплатов платити » [ 19, с.285 — 286 ] .

Титул шляхтича мог быть пажаваланы великим князем независимо от наличия поместья и несения воинской службы. Это чаще всего делалось в отношении лиц, которые служили непосредственно князьям и имели большие услуги в пользу государства. В случае возникновения сомнений или споры о принадлежности к шляхетского сословия заинтересованное лицо могло даказываць свое шляхетство в судебном порядке. В таком случае основными доказательствами могли быть показания родственников — шляхтичей или соседей — дворян, а также грамоты и решения судов. Это позволяло воеводой, старостой, Державцев и их заместителям, а также судьям земский судов признавать шляхтичами лиц, принадлежность которых к шляхетского сословия была сомнительной. Еврей или еврейка, которые переходили в христианство, автоматически признавались шляхтичами вместе со своими потомками. Простая женщина, которая выходила замуж за шялхцица, сразу приобретало статус шляхтянки, а их дети считались шляхтичами. Но мужчина- нешляхциц, женившись на шляхтянка, шляхтичем автоматически не становился, как и их дети. Потеря шляхетского звания могла происходить по судебному решению в связи с совершенном преступлением, при изгнании из государства ( баниция ), а также в результате профессионального занятия торговлей или ремеслом. В последних случаях шляхетство воспроизводилось автоматически после того, как лицо бросала эти занятия. [ 24, с.36 ]

Но такая возможность перехода простых людей в сословие шляхты была в значительной степени обмежавана во второй половине XVI в. ст. 26 разд. Третьем Устава 1588 г., согласно которому простые люди не имели права приобретать шляхетские имения и тем самым самовольно уделять себе имя шляхты.

Правовое положение всего сословия шляхты резко отличалось от правового положения простого крестьянства. Все шляхтичи могли обладать змлёй в неограниченных размерах на правах сабистай собственности, были свободен от уплаты налогов и выполнения повинностей, кроме обязанностей несения военной службы во время войны и выплаты денежных средств на военные нужды, которые собирались по решению сейма, имели право безпошлинна вывозить за границу продукты из своих фольварков, свободно выезжать за пределы страны. В законодательных актах провозглашались неприкосновенность личности и имущества шляхтича. Они оставались свободными людьми независимо от того, кольик времени находились на службе у того или иного магната проживали на арендованной у него земли. Они имели право оставлять службу у одного магната переходит к другому. Только шляхта имела право занимать государственные должности и участвовать в заседаниях сейма.

Тем не менее, фактическое и правовое положение мелкой шляхты, и особенно безземельной было гораздо более ограничено по сравнению с шляхтой средней и особенно мгнатами. Она не могла занимать выборных должностей, на нее не распространялось правило о недопустимости тюремного заключения без суда, а сам суд над мелким шляхтичем мог осуществлять НЕ выборные суды, а магнаты. Служащий у пана мелкий шляхтич не имел права без согласия своего хозяина оставлять в его службу. В случае самовольного ухода он наказвався по закону арестом на трое суток, а фактически пан мог расправиться с ми по своему разумению. Если же шляхтич за службу получил от магната поместье, а затем перешел без ведома и воли своего господина на службу другого хозяина, то он принадлежал к ареста в тюрьму на четверть года. Имущественное положение малоземельные и безземельные шляхты было хуже положения некоторых категорий крестьянства, а своими привилегиями она фактически не могла пользоваться. Некоторые малоземельных и безземельных шляхтичи — однодворцы были абавязааны выполнять даже такие крестьянские повинности, как несение сторожевой службы в замках, косить сено для великокняжеских усадеб и т.д. В 1551 мелкая шляхта обращалась с прошением к великому князю и рады об освобождении ее от этих повинностей, на что получила такой ответ: "… кто перед тем сено кошивал, замков и Москвы стерегивал, и подводы даивал, тот то и теперь и на потом полнити повинен, а кто перед тем не был на то повинен, тот и теперь от того волен " [ 28, с.18 ] .

Подобные примеры такого ганбавання мелкой шляхты можно встретить и в " Воспоминаниях " Она Цедровская, служилого шляхтича Богуслава Радзивилла, которые датируются 50 — 80 гг. XVII в.: " В 1656 году, не помню какого дня, направила меня против моей воли Минское воеводство с челобитной к московскому царю. Требованиями этой челобитной было… чтобы воевода не принуждал нас, знать, строить и сыпать замок в Минске " [ 17, с.128 ] .

Тем не менее, несмотря на имущественное положение, мелкая шляхта, как и знать крупная, имела привилегию " неприкосновенности жилища ", ее земли освобождались от налогов, а товары от пошлины. Только шляхта могла занимать государственные должности, а также гнать и продавать водку .

Начиная со второй половины XVI в. в самом шляхетской среде начинают наблюдаться довольно значительные изменения в роли знати в процессе управления государством. Если в начале XVI в. на сеймах наибольшую активность проявляла средняя шляхта, то, начиная с конца XVI в. начинается процесс усиления магнатерии, что было связано с развитием крупных латифундий, которые стали преобладать в аграрной структуры Беларуси с XVII в. Магнаты выделялись из общего круга шляхты тем, что они не только имели права, но и фактына ими пользовались. Кроме того, их юридические права были значительно шире, чем права простой, и особенно малоземельные и безземельные, шляхты. Они занимали все ведущие посты в государстве, заседали в совете и сейме, руководили внешней и внутренней политикой, вели судебные процессы и др. .

Вместе с ослаблением центральной власти в друогй половине XVII в.